Các công ty kiểm toán 'bỏ lọt' sai phạm tại SCB đang kinh doanh ra sao?

Phiên xét xử bà Trương Mỹ Lan và 85 bị cáo khác trong vụ án Vạn Thịnh Phát, Ngân hàng TMCP Sài Gòn (SCB) và các đơn vị liên quan đang diễn ra, ra thu hút sự chú ý bởi số tiền bị rút ruột khỏi SCB lên tới hàng trăm nghìn tỷ đồng. Dư luận đặt về câu hỏi về trách nhiệm của các đơn vị kiểm toán trong việc "bỏ lọt" dấu hiệu sai phạm trong tình hình kinh doanh, tài chính của SCB.

Kiểm toán "bỏ lọt" sai phạm suốt chục năm

Cơ quan điều tra xác định, giai đoạn 2012-2022, ba công ty kiểm toán hàng đầu là Ernst & Young Việt Nam, Deloitte Việt Nam, KPMG Việt Nam đã thực hiện kiểm toán báo cáo tài chính của SCB. 

Trong đó, giai đoạn 2012-2016 là Ernst & Young Việt Nam kiểm toán cho SCB. Giai đoạn 2017-2019 là Deloitte Việt Nam. Từ 2020-2022 là KPMG Việt Nam. Tuy nhiên, những đơn vị kiểm toán này không phát hiện ra dấu hiệu bất thường tại ngân hàng này. 

Đáng nói, trong suốt 10 năm kiểm toán cho báo cáo tài chính của SCB, các kiểm toán viên tại 3 công ty trên dường như không phát hiện điều gì bất thường của ngân hàng. Các kỳ báo cáo phần lớn đều là “không thấy có vấn đề gì”, “phản ánh trung thực”, phù hợp với chuẩn mực kế toán...

Cụ thể, trong báo cáo kiểm toán năm 2012 và báo cáo soát xét bán niên 2013 (kỳ kế toán đầu tiên ngân hàng lập báo cáo soát xét theo quy định), kiểm toán viên Ernst & Young Vienam chỉ lưu ý một số vấn đề, trong đó có nhắc đến rủi ro thanh khoản.

Theo đó, SCB có các khoản nợ đã quá hạn thanh toán bao gồm tiền vay NHNN, tiền gửi và vay các TCTD khác và các khoản nợ khác, đồng thời cũng có một số khoản phải thu đã quá hạn nhưng chưa thu hồi được gây ra khó khăn về thanh khoản và hoạt động kinh doanh.

Ngân hàng có các khoản phải thu bị quá hạn thanh toán nhưng được gia hạn nên không trích lập dự phòng theo quy định, một số khoản đầu tư trái phiếu doanh nghiệp quá hạn cũng chưa lập dự phòng do chưa có quy định vào thời điểm đó...

Hay trong báo cáo tài chính năm 2021 (năm lãi đột biết), kiểm toán viên của KPMG có nêu vấn đề nhấn mạnh, lưu ý người đọc các thuyết minh liên quan đến phân loại nợ, dự phòng và xử lý lãi dự thu thuộc đề án cơ cấu lại ngân hàng gắn với xử lý nợ xấu 2019-2020.

Còn trong các báo cáo kiểm toán năm 2020 và soát xét 6 tháng đầu năm 2022, KPMG chỉ nhấn mạnh việc SCB đang thực hiện đề án cơ cấu lại ngân hàng gắn với xử lý nợ xấu. Kiểm toán viên của KPMG cho rằng báo cáo tài chính của SCB đã phản ánh trung thực và hợp lý, trên các khía cạnh trọng yếu, tình hình tài chính hợp nhất của ngân hàng.

Thậm chí, báo cáo tài chính những năm gần đây luôn cho thấy SCB báo lãi đều đặn. Giai đoạn 2012-2019, lợi nhuận SCB có chững lại nhưng sau đó tiếp tục tăng tốc. 

Điển hình, năm 2020 lợi nhuận SCB bất ngờ tăng gấp 3 lần 2019, đạt 696 tỷ đồng. Còn năm 2021 lãi đột biến hơn 1.400 tỷ đồng. Trước khi vụ án bị khởi tố, SCB lãi sau thuế lên tới 718 tỷ đồng trong nửa đầu năm 2022.

Về tài sản, tỷ lệ nợ phải trả/tổng tài sản của SCB luôn duy trì tỷ lệ cao trên 90% từ hàng chục năm nay. Thậm chí năm 2019 và 2020 tỷ lệ nợ phải trả trên tổng tài sản vượt 97%.

Báo cáo ghi nhận tổng tài sản SCB tính đến 30/6/2022 đạt 761.178 tỷ đồng, còn tổng nợ phải trả 738.054 tỷ đồng. Trong tổng nợ phải trả, dư tiền gửi khách hàng đạt 594.630 tỷ đồng, tăng 16% so với thời điểm đầu năm.

Trong tổng 594.630 tỷ đồng tiền gửi của khách hàng vào SCB tính đến cuối quý II/2022 có 549.177 tỷ đồng là tiền gửi của các cá nhân, chiếm 92,4% tổng tiền gửi khách hàng.

Sau khi Cơ quan cảnh sát điều tra Bộ Công an khởi tố vụ án lừa đảo chiếm đoạt tài sản xảy ra tại Tập đoàn Vạn Thịnh Phát, cơ quan điều tra đã cho xác minh, đánh giá thực trạng tài chính của SCB.

Theo đó, thực trạng tài chính của SCB tại 30/6/2017 với tỷ lệ nợ xấu đến 20,92% trong khi so với SCB báo cáo chỉ 0,61%; tỷ lệ an toàn vốn riêng lẻ CAR 6,5% trong khi so với số SCB báo cáo là 10,06%; tỷ trọng dư nợ cho vay bất động sản/tổng dư nợ 62,95% trong khi số SCB báo cáo 55% (quy định của Ngân hàng Nhà nước cho phép không quá 55%)…

Báo cáo rà soát, đánh giá cho kết quả SCB đã âm vốn chủ sở hữu 443.769 tỷ đồng, lỗ lũy kế 464.547 tỷ đồng. Kết quả điều tra cho thấy xuyên suốt quá trình, nhóm Trương Mỹ Lan đã "rút ruột" hơn 1,06 triệu tỷ đồng từ SCB.

Big4 kiểm toán, doanh thu nghìn tỷ nhưng lãi "hạt tiêu"

Có thể thấy, ba công ty kiểm toán "bỏ lọt" sai phạm tại SCB là 3 trong số 4 công ty nằm trong nhóm Big4 kiểm toán hàng đầu tại Việt Nam gồm: Deloitte, PricewaterhouseCoopers (PwC), Ernst and Young (EY) và Klynveld Peat Marwick Goerdeler (KPMG).

Với việc kiểm toán cho 585 đơn vị có lợi ích công chúng, EY, PwC, Deloitte, KPMG đang phục vụ khoảng 35% doanh nghiệp đại chúng tại Việt Nam.

Dù nổi tiếng là vậy nhưng nếu "soi" tình hình kinh doanh mới thấy, nhóm Big4 kiểm toán chỉ có lợi nhuận tương đương các doanh nghiệp cỡ nhỏ và vừa ở Việt Nam.

Theo Báo cáo minh bạch 2023, Deloitte Việt Nam chỉ đạt 568 tỷ đồng doanh thu trong năm 2023, giảm tới gần 50% so với năm 2022. Trong đó đóng góp chính đến từ dịch vụ kiểm toán báo cáo tài chính, bao gồm kiểm toán đơn vị không có lợi ích công chúng (493 tỷ đồng), tiếp đến là kiểm toán đơn vị có lợi ích công chúng (51 tỷ đồng). 

Tổng doanh thu của Deloitte Việt Nam giảm mạnh là do sụt giảm của doanh thu dịch vụ khác, giảm từ 624 tỷ đồng năm 2022 xuống còn hơn 12 tỷ đồng năm 2023. 
Deloitte Việt Nam có 67 kiểm toán viên hành nghề được chấp thuận đồng thời công ty này đã thực hiện kiểm toán cho 85 đơn vị có lợi ích công chúng trong năm 2023.

Xếp thứ hai về doanh thu là KPMG với 669 tỷ đồng còn lãi ròng thấp nhất trong nhóm Big4 chỉ với hơn 2 tỷ đồng, nguyên nhân do tổng chi phí của KPMG đã chiếm 667 tỷ đồng. Dù vậy mức lợi nhuận này đã tăng tới 53% so với năm trước.

Trong năm 2023, KPMG Việt Nam có 41 kiểm toán viên hành nghề được chấp thuận, đồng thời công ty này đã thực hiện kiểm toán cho 134 đơn vị có lợi ích công chúng trong năm 2023.

Là đơn vị kiểm toán có tổng doanh thu cao nhất đạt 1.376 tỷ đồng, dù vậy, EY chỉ đạt hơn 8 tỷ đồng lãi sau thuế, tăng tới 119% so với năm trước. Đáng nói, tổng chi phí chiếm tới 1.362 tỷ đồng, tăng 22% so với năm trước (riêng lương thưởng cho nhân viên đã chiếm tới 703 tỷ đồng).

Trong năm 2023, EY Việt Nam có 59 kiểm toán viên hành nghề được chấp thuận, đồng thời công ty này đã thực hiện kiểm toán cho 314 đơn vị có lợi ích công chúng trong năm 2023.

Dù nổi tiếng với mảng kiểm toán, hoạt động mỗi doanh nghiệp trong nhóm Big4 có sự phân hóa theo các mảng riêng. PwC tập trung phần lớn vào kiểm toán, tư vấn kế toán, định giá, tư vấn chuyển đổi báo cáo sang IFRS. EY chuyên trách về thuế, công nghệ và giao dịch từ các dịch vụ thuế.

Deloitte mạnh về tư vấn kế toán và BCTC, tư vấn sự kiện đột phá, tư vấn hoạt động kế toán và các dịch vụ đảm bảo khác. Còn KPMG mạnh về kiểm toán, tư vấn vận hành, tư vấn thương vụ, tư vấn thuế và pháp lý.