Cần sớm xác định hướng phát triển của chế định bào chữa viên nhân dân

Ông Nguyễn Khánh Ngọc – Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam và ông Trần Công Phàn - Phó Bí thư Đảng ủy, Phó Chủ tịch Thường trực Hội Luật gia Việt Nam chủ trì hội thảo.

Tham dự hội thảo còn có đại diện các ban, bộ, ngành Trung ương; các cơ quan Đảng, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội; các cơ quan tư pháp; các viện nghiên cứu, cơ sở đào tạo luật; đại diện của UNDP; cùng đông đảo các luật gia, luật sư, nhà khoa học, chuyên gia và những người làm thực tiễn pháp luật.

Một chế định bào chữa đã tồn tại hơn 70 năm

Bào chữa viên nhân dân là một chủ thể tư pháp có tư cách của người bào chữa trong tố tụng hình sự, xuất hiện từ rất sớm trong lịch sử tư pháp Việt Nam. Việc ghi nhận và phát huy vai trò của bào chữa viên nhân dân không chỉ là sự kế thừa truyền thống dân chủ trong hoạt động tư pháp, mà còn là bước đi cụ thể trong quá trình hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, tăng cường các công cụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân cũng như quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân.

Năm 2023, Ban Chỉ đạo Cải cách Tư pháp Trung ương đã giao cho Đảng đoàn Hội Luật gia Việt Nam (nay là Đảng ủy Hội Luật gia Việt Nam) chủ trì xây dựng Đề án "Tổng kết, đánh giá chế định bào chữa viên nhân dân để có giải pháp trong thời gian tới" nhằm nghiên cứu một số vấn đề lý luận, đánh giá thực tiễn triển khai chế định này trong thời gian qua, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện chế định bào chữa viên nhân dân trong hệ thống tư pháp.

Sau một thời gian nghiên cứu, xây dựng hết sức công phu, Tổ biên tập đã hoàn thiện dự thảo Đề án. Hội Luật gia Việt Nam đã tổ chức 2 hội thảo khoa học nhằm lấy ý kiến góp ý dự thảo Đề án (ngày 1/10/2025 tại Hà Nội và ngày 9/10/2025 tại Tp.HCM).

Hội thảo hôm nay là lần thứ 3 Hội Luật gia Việt Nam tổ chức lấy ý kiến của các nhà quản lý, nhà hoạch định chính sách, các nhà khoa học, chuyên gia pháp lý và những người làm thực tiễn pháp luật tiếp tục hoàn thiện Đề án, sớm trình cấp có thẩm quyền theo yêu cầu của Ban Chỉ đạo Cải cách Tư pháp Trung ương.

Phát biểu khai mạc hội thảo, Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam Nguyễn Khánh Ngọc cho biết, chế định bào chữa viên nhân dân đã tồn tại trong hệ thống pháp luật Việt Nam hơn 70 năm. Qua các lần xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bào chữa, nhất là Bộ luật Tố tụng hình sự, chế định này đều được ghi nhận và từng bước được bổ sung thêm các quy định liên quan.

Tuy nhiên, vì nhiều lý do khác nhau, chế định bào chữa viên nhân dân vẫn chưa phát huy được vai trò trên thực tế; các nghiên cứu, thông tin về tổ chức và hoạt động của chế định này cũng còn khá hạn chế.

Xác định hướng thảo luận trọng tâm tại hội thảo, Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam đặt ra 5 câu hỏi lớn: Khuôn khổ chính sách, pháp luật hiện hành về bào chữa viên nhân dân đang được quy định như thế nào? Chế định này đang được tổ chức và hoạt động ra sao trên thực tiễn? Đâu là những điểm đặc thù, khác biệt của chế định bào chữa viên nhân dân so với 2 chế định cùng thực hiện bào chữa là luật sư và trợ giúp viên pháp lý? Những tồn tại, hạn chế trong tổ chức, hoạt động của chế định này cùng các nguyên nhân chính của những tồn tại, hạn chế đó là gì? Trong bối cảnh Đảng và Nhà nước đã có nhiều định hướng phát triển mang tính chiến lược đối với đội ngũ luật sư và trợ giúp viên pháp lý, thì nên nhìn nhận chế định này thế nào cho phù hợp bối cảnh tình hình mới?

Theo ông Nguyễn Khánh Ngọc, việc tổng kết, đánh giá chế định bào chữa viên nhân dân cũng đặt ra 2 hướng đi trong tương lai. Nếu tiếp tục duy trì chế định này thì cần điều chỉnh về chính sách, pháp luật, cơ chế quản lý với những giải pháp trọng tâm và lộ trình, bước đi cụ thể, trong đó nên tính toán để có cơ quan, tổ chức đóng vai trò trung tâm, chăm lo để bào chữa viên nhân dân được tổ chức và hoạt động hiệu quả.

Mặt khác, nếu cho rằng không nên duy trì chế định này, thì cũng cần làm rõ các cơ sở thuyết phục để có sự chia sẻ, thông hiểu chung đối với một chế định tồn tại hơn 70 năm trong hệ thống pháp luật, trong bối cảnh tỉ lệ các vụ án hình sự có người bào chữa còn thấp và Đảng, Nhà nước tiếp tục xác định nhiệm vụ bảo đảm tốt hơn các quyền hiến định về bào chữa cũng như những yêu cầu về sự đổi mới, sáng tạo, khơi thông mọi nguồn lực cho sự phát triển đất nước trong giai đoạn mới.

Theo Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam, việc xác định phương hướng phát triển của chế định bào chữa viên nhân dân rất có ý nghĩa trong bối cảnh cả nước đang nỗ lực thực hiện các đột phá phát triển, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, đổi mới mạnh mẽ công tác xây dựng và thi hành pháp luật theo các nghị quyết gần đây của Đảng.

Quyền bào chữa của bị can, bị cáo là một quyền hiến định, được ghi nhận trong Hiến pháp, Bộ luật Tố tụng hình sự và nhiều điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên và trên thực tế, quyền này ngày càng được bảo đảm tốt hơn thông qua các thiết chế luật sư, trợ giúp viên pháp lý, bào chữa viên nhân dân và người đại diện của người bị buộc tội.

Tại sao bào chữa viên nhân dân chưa trở thành một thiết chế "thực quyền"?

Tại hội thảo, PGS.TS Đinh Dũng Sỹ - Trưởng nhóm chuyên gia tư vấn, thành viên Tổ Biên tập đề án đã trình bày báo cáo dẫn đề. Trong đó nhấn mạnh chế định bào chữa viên nhân dân được hình thành từ rất sớm. Sắc lệnh số 69/SL ngày 18/6/1949 của Chủ tịch Hồ Chí Minh và sau đó là Chỉ thị số 53-TTg ngày 21/02/1950 của Thủ tướng Chính phủ là những văn bản pháp lý đầu tiên của Nhà nước ghi nhận và đặt nền móng cho sự ra đời của chế định này.

Đến năm 1988 chế định bào chữa viên nhân dân được chính thức ghi nhận (luật hóa) trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 1988. Tiếp đó, các Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003, 2015 tiếp tục kế thừa và phát triển một bước các quy định về chế định này.

Dù vậy, cho đến nay, do còn thiếu cơ sở pháp lý cụ thể nên thực tiễn gần 80 năm qua chế định này chưa thực sự đi vào cuộc sống, chưa trở thành một thiết chế "thực quyền" trong tố tụng hình sự.

Theo PGS.TS Đinh Dũng Sỹ, việc tổ chức triển khai thực hiện chế định bào chữa viên nhân dân còn có nhiều hạn chế, chưa sâu rộng, liên tục và toàn diện. Theo số liệu thống kê của 23/34 Tòa án nhân dân cấp tỉnh, thành phố từ năm 2015 đến năm 2025, trong việc xét xử 715.092 người bị buộc tội, chỉ có 136.827 người bị buộc tội có người bào chữa (chiếm 19,13%). Trong đó, số lượng người bào chữa là bào chữa viên nhân dân chiếm tỉ lệ thấp nhất với 0,05%.

Bên cạnh đó, đến nay chưa hình thành được đội ngũ những người có đủ tiêu chuẩn, sự nhiệt tình sẵn sàng trở thành bào chữa viên nhân dân, các cơ quan tố tụng cũng chưa coi thiết chế này như một sự cần thiết phải có trong các hoạt động tố tụng hình sự.

Mặt khác, kể từ khi hình thành chế định bào chữa viên nhân dân đến nay chưa có tổng kết, đánh giá tổng thể và toàn diện từ cơ sở pháp lý đến thực tiễn thực hiện về chế định này để nhận diện rõ hơn bản chất, vị trí, vai trò, những ưu, nhược điểm của chế định này.

Phân tích nguyên nhân dẫn đến tình trạng này, PGS.TS Đinh Dũng Sỹ cho biết do chưa có nhận thức thống nhất về vai trò, tầm quan trọng của bào chữa viên nhân dân từ các cơ quan có thẩm quyền, tổ chức liên quan đến người dân trong xã hội. Thể chế, chính sách về chế định này chưa được định hình đầy đủ.

Bên cạnh đó, chế định này chưa được đầu tư đồng bộ, thực tiễn chưa có cơ quan nào được giao trách nhiệm tổ chức thực hiện, quản lý, điều phối, kiểm tra và giám sát độc lập hoạt động của bào chữa viên nhân dân, đặc biệt là vai trò Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận.

Trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực thực hiện nhiều đột phá phát triển để đưa đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mới, trong đó xác định các mục tiêu, định hướng, nhiệm vụ và giải pháp cho việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, lấy con người làm trung tâm, là chủ thể, là động lực và cũng là mục tiêu của phát triển, đề án cho rằng cần củng cố, phát huy chế định bào chữa viên nhân dân trong thực hiện quyền bào chữa, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các thành viên, hội viên của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên của Mặt trận, góp phần xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, pháp quyền, hiện đại.

Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên có trách nhiệm hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật tạo điều kiện thuận lợi về tổ chức và hoạt động cho bào chữa viên nhân dân tham gia bào chữa, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của hội viên, thành viên.

Tại hội thảo, thành viên Tổ biên tập đã trình bày 4 chuyên đề nhằm làm rõ cho Đề án tổng kết. Các chuyên gia độc lập cũng đã đưa ra các bình luận, đánh giá về đề án, trong đó đều nhất trí cho rằng đề án đã được đầu tư nghiên cứu nghiêm túc, bài bản, với cách tiếp cận đa chiều, kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu, khẳng định chất lượng khoa học. Các chuyên gia cũng đưa ra nhiều đề xuất về các vấn đề cần bổ sung nhằm hoàn thiện đề án.

Các đại biểu tham dự hội thảo cũng tham gia đóng góp nhiều ý kiến nhằm hoàn thiện cơ chế pháp lý đối với bào chữa viên nhân dân trong thời gian tới, bảo đảm phù hợp với yêu cầu cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.