[Case Study] Zirtual - Từ startup được tung hô như kỳ lân đến thảm cảnh bị xóa sổ chỉ sau một đêm

Giấc mơ trợ lý ảo và lời hứa thay đổi cách thế giới làm việc

Zirtual ra đời năm 2011 với một ý tưởng đơn giản mà đúng thời điểm: thuê trợ lý cá nhân từ xa để xử lý các đầu việc hành chính hằng ngày như đặt lịch họp, theo dõi email, đặt vé máy bay. Họ nhắm tới một thị trường đang phình to: doanh nhân bận rộn, người làm tự do, startup founder. Đây là giai đoạn gig economy (nền kinh tế việc làm linh hoạt) đang trỗi dậy sau khủng hoảng tài chính 2008.

Maren Kate Donovan – nữ sáng lập Zirtual – định hình công ty không phải là nền tảng tuyển freelancer, mà là nơi thuê trợ lý toàn thời gian, có đào tạo, có hệ thống kiểm soát chất lượng. Zirtual đặt cược vào giá trị con người: mỗi "Zirtual Assistant" (ZA) không chỉ làm theo yêu cầu mà còn thấu hiểu khách hàng.

Tháng 7/2013, Zirtual gọi được 2 triệu USD từ VegasTechFund do Tony Hsieh – CEO Zappos – đứng đầu. Họ chuyển trụ sở sang Las Vegas, tăng tốc tuyển dụng. Đến đầu năm 2015, Zirtual có 430 nhân sự, phục vụ hơn 2.000 khách hàng, và chuẩn bị gọi thêm 5,5 triệu USD vòng Series B để mở rộng mô hình ra toàn nước Mỹ.

Truyền thông gọi họ là "Uber trong ngành trợ lý cá nhân". Maren lên trang bìa các tạp chí khởi nghiệp, chia sẻ về giấc mơ "định nghĩa lại cách người ta làm việc". Nhưng trong lúc truyền thông tung hô và đầu tư sắp đổ vào, không ai biết rằng hệ thống tài chính của Zirtual đã bắt đầu rạn nứt.

Họ phát triển nhanh. Quá nhanh. Nhưng lại không có một CFO thực thụ. Các cuộc họp tài chính chỉ xoay quanh số liệu kế toán – không ai dự báo được dòng tiền thực tế. Dưới bề mặt của "công ty đang có lãi", là một quả bom đang chực nổ.

Cú rút phích cắm lúc 4 giờ sáng và quả bom dòng tiền phát nổ

Vào 1:34 sáng ngày 10 tháng 8 năm 2015, một email được gửi đi từ tài khoản nội bộ của CEO Maren Kate Donovan đến toàn bộ hơn 430 nhân viên Zirtual. Dòng tiêu đề ngắn ngủi: "Zirtual is pausing operations effective immediately." Không một lời cảnh báo. Không một cuộc họp khẩn. Không một giây chuẩn bị tinh thần.

Chỉ vài phút sau, toàn bộ hệ thống nội bộ bị ngắt kết nối. Email bị khóa. Slack tắt lịm. Lịch làm việc biến mất. Tài khoản truy cập khách hàng không còn hiệu lực. Những người vừa ký hợp đồng lao động cách đây vài tuần không tin vào mắt mình. Những người quản lý cấp trung cố gọi cho cấp trên – không ai trả lời. Không ai biết chuyện gì đang diễn ra, ngoài một cảm giác lạnh toát lan khắp xương sống: Zirtual vừa sụp đổ.

Một số trợ lý ảo còn đang phục vụ khách hàng vào ca đêm bị đá khỏi nền tảng. Khách hàng nhắn tin hỏi "Sao không phản hồi?" – họ không trả lời được. Mọi thứ tắt phụt như ai đó vừa rút điện khỏi toàn bộ hệ thống. Đối với hàng trăm con người đang sống nhờ vào công ty này, Zirtual không chỉ là nơi làm việc – nó là mạng sống, là tiền thuê nhà, tiền nuôi con, là cuộc sống họ đã tin tưởng. Và nó đã tan biến chỉ trong một cú click.

Nhưng điều gì đã đưa công ty tới bước đường ấy?

Sự thật là: Zirtual đã rơi vào tình trạng chết lâm sàng về tài chính từ nhiều tuần trước. Nhưng không ai trong ban lãnh đạo kịp nhận ra. Bởi trên giấy tờ, công ty trông vẫn rất ổn. Hợp đồng với khách hàng vẫn đang được gia hạn đều. Báo cáo doanh thu vẫn tăng trưởng theo từng quý. Bảng cân đối kế toán trông đẹp như mơ.

Nhưng Zirtual không chết vì kế toán. Họ chết vì dòng tiền thực tế – thứ máu nóng chảy qua từng bộ phận của một doanh nghiệp. Và khi dòng máu ấy không còn lưu thông, cái chết chỉ là vấn đề thời gian.

Mô hình của Zirtual rất tốn kém: tuyển người toàn thời gian, huấn luyện kỹ càng, trả lương cố định hàng tháng. Trong khi đó, khách hàng thường thanh toán theo quý, hoặc theo năm. Khoảng cách giữa dòng tiền ra và dòng tiền vào không được lấp đầy bằng vốn lưu động – vì công ty không có hệ thống tài chính đủ mạnh để dự báo và bù đắp.

Vào đầu tháng 8, bộ phận kế toán độc lập – được mời về để chuẩn bị gọi vốn vòng Series B – phát hiện sự thật gây sốc: Zirtual chỉ còn chưa đến 10 ngày tiền mặt trong tài khoản. Nghĩa là họ không đủ tiền để trả lương kỳ tới cho hơn 400 nhân viên.

Maren Donovan lúc này hoảng loạn. Cô gọi điện cho các nhà đầu tư, xin rót vốn sớm. Một vài người gật đầu. Họ chấp thuận giải ngân 5,5 triệu USD, nhưng tiền không thể sử dụng ngay vì vướng các thủ tục pháp lý chuyển nhượng cổ phần. Zirtual đang chết đuối, và phao cứu sinh thì vẫn đang nằm trên bàn công chứng.

Đêm ngày 9/8, trong một cuộc điện thoại định mệnh, cố vấn tài chính nói thẳng: "Nếu cô không đóng công ty hôm nay, ngày mai cô sẽ bị kiện đồng loạt vì nợ lương. Và đó sẽ là dấu chấm hết – không chỉ cho Zirtual mà cho cả sự nghiệp sáng lập của cô."

Và Maren – người sáng lập, người đã gọi vốn, tuyển người, dẫn dắt một công ty 430 nhân sự – buộc phải làm điều tàn nhẫn nhất đời mình: gửi một email lúc 1:34 sáng. Không có gì ngoài một dòng thông báo rằng Zirtual dừng hoạt động ngay lập tức.

Nhiều nhân viên bật khóc ngay sau khi đọc email. Một số người không tin, mở máy tính lên rồi lại gục xuống vì không vào được hệ thống. Nhiều người không nhận được lương kỳ cuối. Một số khách hàng mất liên lạc với trợ lý giữa chiến dịch. Và cả Thung lũng Silicon sáng hôm sau náo loạn vì câu hỏi: "Chuyện quái gì vừa xảy ra với Zirtual?"

Báo chí mô tả Zirtual như một startup bị "rút điện khi đang chạy nước rút". Không hề có dấu hiệu đi xuống. Không có cảnh báo. Không có xuống dốc chậm rãi. Chỉ đơn giản là: một công ty đang sống – và rồi không còn nữa.

Ba ngày sau, Maren lên tiếng. Cô xin lỗi toàn thể nhân viên bằng một bài đăng Medium nghẹn ngào: "Tôi đã phạm sai lầm. Tôi đã để một công ty tuyệt vời phát triển mà không có cấu trúc tài chính đúng đắn. Và tôi xin lỗi – không thể làm gì hơn nữa vào lúc đó."

Nhưng những lời xin lỗi không thể trả lương, không thể nối lại cuộc sống cho hàng trăm người. Với nhiều người trong nội bộ, cảm giác mất phương hướng ấy kéo dài hàng tháng. Và với giới startup Mỹ, Zirtual trở thành ví dụ điển hình cho một startup "đẹp ngoài, rỗng trong" – sụp đổ không vì thị trường, không vì công nghệ, mà vì không biết công ty của mình còn bao nhiêu tiền mặt trong két.

Startup chết vì tài chính – không phải vì ý tưởng

Zirtual không chết vì ý tưởng. Họ có khách hàng, có sản phẩm, có thị trường. Nhưng họ chết vì không có ai kiểm soát dòng tiền.

Trong mô hình dịch vụ, dòng tiền quan trọng hơn cả lợi nhuận trên báo cáo. Họ thuê người trước, trả lương cố định, nhưng tiền về sau. Chỉ cần lệch vài tuần là đã thành áp lực. Cộng thêm chi phí đào tạo, quản lý phân tán và mô hình toàn thời gian – hệ thống tài chính của Zirtual là một chiếc xe chạy bằng bình xăng thủng.

Cái chết của Zirtual là bài học sống còn cho mọi founder làm dịch vụ. Hãy có một CFO thực thụ – người không chỉ biết giữ sổ sách mà còn thấy trước tai nạn. Đừng để một công ty đầy tiềm năng bị "xóa sổ chỉ sau một đêm" chỉ vì bạn tưởng mình đang có lãi.

Minh Quân