Duy nhất Việt Nam thu tỷ USD từ mặt hàng này - là thứ VN chiếm 95% thị phần toàn cầu, đang thay đổi chiến lược để tăng biên lợi nhuận

Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cho biết, trong hơn 2 thập kỷ qua, ngành cá tra Việt Nam đã tạo dựng được vị thế vững chắc trên thị trường thế giới. Với kim ngạch thường xuyên vượt mốc 2 tỷ USD/năm, cá tra đã góp phần đưa Việt Nam trở thành cường quốc xuất khẩu thủy sản. 

Theo số liệu của Hải quan Việt Nam, nửa đầu tháng 6/2025, xuất khẩu cá tra của Việt Nam đạt 86 triệu USD, tăng 6% so với cùng kỳ năm ngoái. Tính đến ngày 15/6/2025, xuất khẩu cá tra đạt 915 triệu USD, tăng 11% so với cùng kỳ năm 2024. 

Trong đó, nhóm sản phẩm phile đông lạnh HS0304 tiếp tục giữ vai trò chủ lực, chiếm trên 80% tổng giá trị xuất khẩu, với mức tăng trưởng 10%. Điểm sáng nằm ở nhóm sản phẩm chế biến sâu thuộc mã HS16, xuất khẩu các sản phẩm này tính đến ngày 15/6/2025 đạt 24 triệu USD – tăng 59% dù chỉ chiếm 2,6% tỷ trọng trong tổng giá trị cá tra Việt Nam xuất khẩu sang các thị trường.

Dù đạt kim ngạch ấn tượng, chuỗi giá trị cá tra Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào sản phẩm sơ chế GTGT thấp, điển hình là phile đông lạnh mã HS0304. Cuộc cạnh tranh khốc liệt về giá, thay đổi hành vi tiêu dùng toàn cầu, và mới đây là chính sách thuế 20% từ Mỹ - tất cả có thể đang đẩy ngành cá tra Việt Nam vào một giai đoạn tái cấu trúc bắt buộc. 

Đặc biệt, không chỉ Mỹ, nhiều thị trường khác như châu Âu, Canada, Nhật Bản, Mexico... cũng đang yêu cầu sản phẩm có mức độ chế biến cao hơn. Theo VASEP, họ không chỉ cần một miếng phile, mà cần một sản phẩm có thể dùng được ngay: chín sẵn, đóng gói sạch, kèm nước sốt, thậm chí được thiết kế theo khẩu phần phù hợp cho kênh bán lẻ hiện đại hoặc nhà hàng. Tức là không còn là "nguyên liệu thủy sản", mà là thực phẩm thủy sản hoàn chỉnh.

Ngoài ra, các nhà nhập khẩu Mỹ và EU đang tăng đơn hàng đối với nhóm sản phẩm pangasius chế biến - chủ yếu từ Việt Nam, do các nước cạnh tranh như Ấn Độ, Indonesia chưa có năng lực chế biến đủ sâu.

Do đó VASEP nhấn mạnh chế biến sâu không thể tách rời khỏi toàn bộ chuỗi giá trị. Từ con giống, vùng nuôi đạt chuẩn ASC/BAP, đến nhà máy chế biến và chuỗi logistics lạnh – tất cả đều phải được quy hoạch lại để phục vụ cho định hướng "sâu hóa sản phẩm". Cá nguyên liệu phải đảm bảo đồng đều kích cỡ, chất lượng tốt, đạt chuẩn cảm quan để có thể sản xuất ra các sản phẩm hấp chín IQF hay bánh cá chất lượng cao.

Chế biến sâu cũng đòi hỏi chiến lược thương hiệu. Một sản phẩm tẩm ướp, đóng gói khay nếu không có thương hiệu thì vẫn chỉ là hàng gia công. Muốn nâng giá trị thật sự, ngành cá tra Việt Nam phải xây dựng được thương hiệu quốc gia cho dòng sản phẩm chế biến – tương tự như Chile làm với cá hồi, hay Na Uy với cá tuyết.

Một số doanh nghiệp đầu ngành như Vĩnh Hoàn đã sớm đi trước trong xu hướng này. Theo các nguồn tin, Vĩnh Hoàn công bố khoản đầu tư 26 triệu USD nhằm đa dạng hóa sản phẩm và tối ưu chi phí trước áp lực thuế Mỹ. Không chỉ vậy, tại hội chợ Seafood Expo North America 2025, doanh nghiệp này đã giới thiệu loạt sản phẩm chế biến sâu như surimi cá tra, cá tra tẩm bột đóng khay, và bánh bao nhân cá tra hấp chín, cho thấy Vĩnh Hoàn đã chuyển hướng rõ rệt sang các dòng hàng mã HS16 phục vụ thị trường cao cấp.

Tuy nhiên, số lượng doanh nghiệp có đủ năng lực đầu tư chế biến sâu vẫn còn hạn chế. Phần lớn các đơn vị nhỏ và vừa chưa có dây chuyền tự động hóa, chưa xây dựng được đội ngũ R&D hoặc chưa tiếp cận được các chuỗi phân phối đòi hỏi sản phẩm tiện lợi - có thương hiệu. Đây là điểm nghẽn khiến quá trình chuyển dịch cấu trúc sản phẩm diễn ra chậm và thiếu đồng đều.

VASEP khẳng định, dù muốn hay không, ngành cá tra đang bị đẩy vào giai đoạn mà sản phẩm sơ chế giá trị thấp không còn đảm bảo tính cạnh tranh. Những biến động thương mại như thuế Mỹ cũng là cú thúc mạnh hơn cho một quá trình đã âm ỉ từ lâu.

Chuyển dịch sang chế biến sâu không chỉ là một xu hướng – mà là điều bắt buộc để tồn tại. Doanh nghiệp nào còn chần chừ trong việc tái cấu trúc danh mục, đầu tư công nghệ và xây dựng thương hiệu thì sẽ sớm bị thị trường bỏ lại phía sau. Trái lại, những đơn vị dám thay đổi, dám đầu tư và đi trước sẽ là những người giữ lại phần giá trị cao nhất của con cá tra Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Minh Ngọc