[Case Study] Homejoy - Startup dọn nhà triệu đô từng được Google đầu tư và bài học đau đớn về một vụ kiện thậm chí còn chưa được đưa ra xét xử

Từ căn hộ nhỏ đến ước mơ "Uber hóa" ngành dịch vụ

Homejoy ra đời từ một nhu cầu rất đời thường: Adora Cheung, đồng sáng lập công ty, muốn thuê người dọn nhà nhưng không biết bắt đầu từ đâu. Từ đó, cô cùng em trai mình quyết định xây dựng một nền tảng kết nối giữa khách hàng và những người cung cấp dịch vụ dọn dẹp – một lĩnh vực vốn lộn xộn, manh mún và thiếu tin cậy. Họ chọn mô hình gig economy (nền kinh tế chia sẻ): không tuyển nhân viên, chỉ làm cầu nối, để tăng tốc mở rộng và giảm chi phí vận hành.

Startup này phát triển nhanh chóng nhờ mô hình công nghệ kết hợp với sự tiện lợi: người dùng chỉ cần vài cú click để đặt dịch vụ, còn người lao động được tiếp cận khách hàng ổn định mà không cần quảng bá cá nhân. Homejoy không tuyển nhân viên, chỉ làm cầu nối giữa hai bên. Với những nhà đầu tư yêu thích mô hình Uber hóa, đây là một giấc mơ.

Vốn đổ về liên tục. Chưa đầy ba năm, Homejoy đã huy động hơn 40 triệu USD từ Google Ventures và các quỹ lớn khác. Họ mở rộng ra hơn 30 thành phố lớn khắp nước Mỹ, châu Âu, xử lý hàng nghìn lượt đặt mỗi ngày. Tốc độ tăng trưởng dồn dập khiến nhiều người tin rằng Homejoy sẽ định hình lại toàn bộ ngành dịch vụ vệ sinh trên toàn cầu.

Khó khăn dồn dập: bị kiện, mất vốn, và không thể xoay trục

Tuy nhiên, đằng sau tốc độ phát triển ấy là một điểm mù chết người: Homejoy đối xử với hàng nghìn người lao động như "người làm việc tự do" nhưng lại kiểm soát họ như nhân viên. Họ phải mặc đồng phục, làm theo quy trình do công ty đề ra, bị đánh giá hiệu suất, không được chọn giá, không được chọn giờ, và hoàn toàn phụ thuộc vào nền tảng để có thu nhập.

Năm 2014, những bất mãn âm ỉ bùng nổ. Nhiều người lao động tại California đâm đơn kiện, tố cáo Homejoy phân loại sai mối quan hệ lao động – tức là lợi dụng danh nghĩa "lao động tự do" để né tránh các nghĩa vụ phúc lợi. Họ yêu cầu được công nhận là nhân viên và được truy thu bảo hiểm, lương làm thêm giờ, bồi thường chi phí cá nhân. Không chỉ một vụ, mà có tới bốn vụ kiện tập thể được đệ trình chỉ trong vài tháng.

Vấn đề không nằm ở chỗ ai đúng, ai sai. Vấn đề là sức công phá của những vụ kiện ấy lên tâm lý nhà đầu tư. Homejoy đang chuẩn bị vòng gọi vốn tiếp theo thì các vụ kiện ập đến. Ngay lập tức, vốn bị chặn. Không ai muốn đổ tiền vào một startup có thể bị tòa phán bồi thường hàng triệu USD, bị ép tái cơ cấu toàn bộ mô hình.

Tệ hơn, Homejoy không thể xoay trục. Họ từng nghĩ tới việc tuyển một phần nhân lực làm nhân viên chính thức, nhưng chi phí bảo hiểm, thuế, luật lao động khiến mọi thứ tăng gấp đôi. Nếu giữ nguyên mô hình cũ, họ tiếp tục bị kiện. Nếu đổi mô hình, họ tự kéo công ty vào lỗ nặng hơn. Không có phương án nào khả thi. Startup này lâm vào một thế kẹt hoàn toàn.

Trong khi đó, dòng tiền tiếp tục chảy máu. Mỗi tháng, chi phí vận hành, pháp lý, marketing, hỗ trợ kỹ thuật... nuốt gần hết số tiền còn lại. Họ không thể tăng giá – vì khách đã quen với mức 25 USD/lần dọn. Họ không thể cắt dịch vụ – vì điều đó sẽ khiến thương hiệu mất đi lý do tồn tại. Homejoy giống như một người đang chạy marathon, bị trói tay và yêu cầu phải về đích.

Càng nghiệt ngã hơn, Homejoy không có vũ khí phòng vệ nào. Họ không sở hữu công nghệ độc quyền, không có cộng đồng trung thành, không phải người tạo ra xu hướng – họ chỉ là người đi đầu áp dụng một mô hình mới. Và khi mô hình ấy bị nghi ngờ là phi pháp, tất cả những gì họ có đều trở thành gánh nặng.

Mặc dù các vụ kiện vẫn chưa được tòa án xét xử xong, không có bản án và cũng không có mức phạt nào được tuyên, nhưng như một cơn bão chưa đến đã khiến người ta phá hủy ngôi nhà của mình, Homejoy gục xuống vì nỗi sợ – nỗi sợ không thể gọi vốn, không thể phục hồi, không thể tái cấu trúc. Trong thế giới startup, có những công ty chết không phải vì thất bại, mà vì không ai còn tin rằng họ có thể thành công.

Cái kết đột ngột và bài học cay đắng

Tháng 7/2015, Homejoy tuyên bố đóng cửa. CEO Adora Cheung thừa nhận không thể gọi vốn vì lo ngại pháp lý. Một số kỹ sư giỏi được Google mời về, còn lại là trắng tay. Thương hiệu biến mất. Người lao động cũng không được đền bù gì – vì về pháp lý, họ chưa từng là "nhân viên chính thức".

Người ta tiếc cho Homejoy không phải vì sản phẩm kém. Họ hoạt động tốt, có nhu cầu thị trường, có mô hình tăng trưởng hợp lý. Nhưng họ vướng vào một lĩnh vực đầy rủi ro mà lại không có phương án pháp lý vững chắc để phòng ngừa. Đó không phải là một cú vấp, mà là một sai lầm chiến lược có hệ thống.

Kết luận: Không có luật rõ, mọi tăng trưởng đều là đánh cược

Homejoy là ví dụ điển hình cho một startup tưởng như có mọi yếu tố để thành công, nhưng vẫn thất bại vì đánh giá sai luật chơi. Họ không thua vì khách hàng bỏ đi, cũng không thua vì sản phẩm yếu – mà vì rủi ro pháp lý họ không kiểm soát nổi. Trong thời đại gig economy, nếu không hiểu rõ quyền lợi người lao động, không có phương án đối phó khi rủi ro ập đến, mọi thứ có thể mất sạch chỉ sau một vụ kiện chưa xử.

Minh Quân