Đề xuất sớm hoàn thiện khung pháp lý cho bào chữa viên nhân dân

Bảo đảm quyền con người, quyền công dân

Tham gia hội thảo có ông Nguyễn Khánh Ngọc, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam; ông Dương Đình Khuyến, Trưởng ban Tư vấn pháp luật và trợ giúp pháp lý, Hội Luật gia Việt Nam cùng đại diện các cơ quan, các nhà khoa học, các chuyên gia đến từ Tòa án nhân dân Tp.HCM, Viện kiểm sát nhân dân Tp.HCM, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam Tp.HCM, Sở Tư pháp Tp.HCM, Hội Luật gia Tp.HCM và một số đơn vị liên quan.

Phát biểu khai mạc, Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam Nguyễn Khánh Ngọc cho biết, việc nghiên cứu và đánh giá chế định bào chữa viên nhân dân có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn, góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân và nâng cao hiệu quả cải cách tư pháp.

Hội thảo là dịp để các cơ quan, tổ chức, chuyên gia pháp lý và nhà khoa học cùng trao đổi, nhìn nhận khách quan, toàn diện về vai trò của bào chữa viên nhân dân trong bối cảnh hệ thống pháp luật Việt Nam đang hoàn thiện mạnh mẽ. Quyền được bào chữa của bị can, bị cáo là quyền hiến định, được ghi nhận trong Bộ luật Tố tụng hình sự và nhiều điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Trong thời gian qua, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của đội ngũ luật sư và hệ thống trợ giúp pháp lý, quyền bào chữa của công dân ngày càng được bảo đảm tốt hơn.

Tuy nhiên, trong bối cảnh đó, câu hỏi đặt ra là chế định bào chữa viên nhân dân có còn phù hợp và cần thiết duy trì hay không, và nếu có, cần điều chỉnh theo hướng nào để đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp giai đoạn mới.

Dự thảo đề án tổng kết và đánh giá chế định này hiện đang được xây dựng ở giai đoạn đầu. Hội thảo là dịp để các chuyên gia, nhà khoa học, cơ quan quản lý đóng góp ý kiến một cách khoa học, thẳng thắn và trách nhiệm, tạo cơ sở hoàn thiện đề án trình Ban Chỉ đạo Cải cách tư pháp Trung ương trong thời gian tới.

Bước đi cần thiết trong cải cách tư pháp

Trình bày tại hội thảo, PGS.TS Đinh Dũng Sỹ, chuyên gia pháp luật cho rằng, đây là một đề án do Ban Chỉ đạo Cải cách tư pháp Trung ương giao cho Hội Luật gia Việt Nam chủ trì thực hiện. Chế định bào chữa viên nhân dân ra đời từ rất sớm, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và hệ thống tòa án nhân dân. Ngay từ Sắc lệnh số 13 ngày 13/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã quy định quyền bào chữa của bị can, bị cáo có thể tự bào chữa hoặc nhờ người khác giúp. Tiếp đó, Sắc lệnh số 69 năm 1949 và Chỉ thị năm 1951 của Thủ tướng Chính phủ tiếp tục khẳng định: người bị buộc tội có quyền nhờ luật sư hoặc người khác tham gia bào chữa.

Những văn bản này chính là nền móng pháp lý đầu tiên cho sự hình thành chế định bào chữa viên nhân dân, dù khi đó khái niệm này chưa chính thức được sử dụng. Người “khác” trong quy định về quyền bào chữa được hiểu là công dân Việt Nam đủ điều kiện theo luật, có thể tham gia bào chữa trong các vụ án hình sự, bên cạnh luật sư - lực lượng chuyên nghiệp. Sau đó, Thủ tướng Chính phủ cũng ban hành chỉ thị cho phép các tổ chức, đoàn thể cử người tham gia bào chữa, dù khi đó khái niệm “bào chữa viên nhân dân” chưa chính thức xuất hiện.

Theo ông Nguyễn Văn Trìu, Phó Viện trưởng, Viện KSND Tp.HCM cho biết, hiện nay các vụ án hình sự trên địa bàn Tp.HCM chủ yếu có sự tham gia của luật sư và trợ giúp viên pháp lý, trong khi bào chữa viên nhân dân gần như chưa được huy động. Một phần nguyên nhân là do quy định hiện hành chỉ cho phép họ bào chữa cho thành viên của tổ chức mình, khiến phạm vi hoạt động bị hạn chế.

Để tháo gỡ vướng mắc, Viện KSND Tp.HCM đề xuất cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết về tiêu chuẩn, trình tự, thẩm quyền công nhận bào chữa viên nhân dân; đồng thời thiết lập cơ chế quản lý, giám sát và chi trả thù lao rõ ràng.

“Việc hoàn thiện khung pháp lý cho bào chữa viên nhân dân không chỉ bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội, mà còn thể hiện chính sách nhân văn của Đảng và Nhà nước trong việc bảo vệ quyền con người”, đại diện Viện KSND Tp.HCM nhấn mạnh.

Trình bày tại hội thảo, Luật gia Lê Thị Biết, đại diện Hội Luật gia Bến Tre (cũ) cho rằng, từ năm 1997, Hội Luật gia Bến Tre đã phối hợp với Mặt trận Tổ quốc tỉnh Bến Tre (cũ) thành lập danh sách các hội viên đủ tiêu chuẩn để tham gia hoạt động bào chữa và bảo vệ quyền lợi công dân. Các hội viên này tham gia tố tụng dân sự, hình sự, hành chính, nhưng không mang danh xưng “bào chữa viên nhân dân”, mà được gọi là “hội viên tham gia tố tụng”.

Thống kê cho thấy, trong 3 năm qua, cả nước chỉ có 62 bào chữa viên nhân dân, chiếm 0,12% tổng số người tham gia bào chữa, phân bổ chủ yếu ở các địa phương nhỏ, còn các thành phố lớn như Tp.HCM hầu như không có trường hợp nào. Nguyên nhân là do luật sư và trợ giúp viên pháp lý phát triển mạnh, khiến chế định bào chữa viên nhân dân ít được sử dụng.

Đại diện Hội Luật gia Bến Tre nhấn mạnh, mặc dù số lượng còn hạn chế, chế định này vẫn cần duy trì, đặc biệt cho các đối tượng yếu thế, không đủ điều kiện tiếp cận luật sư hay trợ giúp pháp lý. Đồng thời, cần xây dựng khung pháp lý đầy đủ, quy định rõ tiêu chuẩn, quyền hạn, phạm vi hoạt động và cơ chế giám sát, để bào chữa viên nhân dân có thể thực sự phát huy vai trò.

Trình bày ý kiến tại hội thảo, Luật gia Nguyễn Văn Thành, Hội Luật gia Tp.HCM cho rằng, tỉ lệ bào chữa viên nhân dân chỉ chiếm 0,12% tổng số người tham gia hoạt động bào chữa một tỉ lệ rất thấp so với các chế định khác như luật sư hay trợ giúp viên pháp lý.

Chất lượng đội ngũ cũng chưa đồng đều: nhiều người không có chuyên môn luật, dẫn đến hiệu quả bào chữa còn hạn chế. Đáng chú ý, Tp.HCM - trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước chưa ghi nhận vụ án nào có bào chữa viên nhân dân tham gia, do hệ thống luật sư và trợ giúp pháp lý phát triển mạnh.

Trong khi nhiều đối tượng yếu thế chưa đủ điều kiện tiếp cận luật sư hoặc trợ giúp pháp lý, thì bào chữa viên nhân dân vẫn là thiết chế cần thiết, thể hiện tính nhân văn của chính sách tư pháp.

Để phát huy vai trò này, cần sớm xây dựng khung pháp lý rõ ràng, có thể dưới dạng nghị định hoặc luật riêng, đồng thời tăng cường tuyên truyền để người dân hiểu và tiếp cận chế định bào chữa viên nhân dân.

Bên cạnh đó, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và Hội Luật gia Việt Nam được đề xuất đảm nhận vai trò nòng cốt trong việc giới thiệu, đào tạo và giám sát hoạt động của đội ngũ này, giúp thiết chế thực sự đi vào cuộc sống.

Tại hội thảo, nhiều ý kiến của đại biểu nhấn mạnh sự cần thiết của chế định bào chữa viên nhân dân. Các đại biểu bày tỏ ủng hộ đề án, cho rằng bào chữa viên nhân dân đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi người lao động và các đối tượng yếu thế, đặc biệt là những người không có điều kiện tiếp cận luật sư hoặc trợ giúp pháp lý.

Đồng thời, đề xuất chế định này cần được trao “đất sống”, cho phép tham gia cùng luật sư trong các phiên tòa, được cấp thẻ chính thức và công nhận tư cách, nhằm đảm bảo quyền tham gia tố tụng và hỗ trợ toàn diện cho người được bảo vệ. Các ý kiến cho rằng, chế định này không chỉ hỗ trợ pháp lý, mà còn mang tính nhân văn, thể hiện tinh thần đồng hành của các đoàn thể trong việc bảo vệ công lý và quyền con người.

Phát biểu kết luận tại hội thảo, Luật gia Nguyễn Khánh Ngọc, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam cho rằng, hội thảo ghi nhận nội dung đề án được chuẩn bị công phu, đồng thời các ý kiến phát biểu nhấn mạnh sự cần thiết duy trì chế định này, nhưng với những điểm mới về năng lực, chuẩn hóa trình độ, tính chuyên nghiệp, kỷ luật và chế độ chính sách.

Các đại biểu cũng đề cao vai trò của Mặt trận Tổ quốc là đầu mối triển khai, đồng thời tham khảo kinh nghiệm từ các địa phương như Bến Tre để hoàn thiện cơ chế. Ban tổ chức sẽ tổng hợp ý kiến để báo cáo các cơ quan có thẩm quyền, nhằm phù hợp với tình hình mới và phát huy hiệu quả thực tiễn.