Những đạo luật “mở khóa” tự do kinh doanh cho doanh nghiệp

Những "viên gạch" đầu tiên

Những ngày cuối tháng 9, phóng viên Người Đưa Tin có dịp được gặp gỡ, trò chuyện với chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan - cựu thành viên Ban Nghiên cứu của Thủ tướng Chính phủ giai đoạn 1996 - 2006, nguyên Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI).

Đón chúng tôi trong căn phòng nhỏ ấm cúng, bà Lan xuất hiện với dáng người mảnh mai, mái tóc búi cao gọn gàng và gương mặt hiền hậu luôn ánh lên nụ cười thân tình. Bà chậm rãi kể chuyện đưa chúng tôi ngược về những năm tháng xưa, là quãng thời gian bà cùng với các đồng sự miệt mài góp ý, đặt những viên gạch đầu tiên cho các đạo luật về doanh nghiệp, đây cũng chính là cuộc cải cách pháp lý cho sự phát triển mạnh mẽ của khu vực kinh tế tư nhân sau này.

Nhớ lại bối cảnh kinh tế Việt Nam thời bấy giờ, bà Lan chia sẻ, sau năm 1975, tình hình quốc tế hết sức bất lợi. Cơ chế kế hoạch hóa tập trung khiến kinh tế Liên Xô bắt đầu rơi vào khủng hoảng, trong khi Mỹ và nhiều quốc gia châu Âu áp đặt lệnh cấm vận đối với Việt Nam.

Trong nước, chiến lược phát triển kinh tế vẫn dựa trên mô hình kế hoạch hóa tập trung, quan liêu và bao cấp. Nền kinh tế chỉ xoay quanh hai thành phần quốc doanh và tập thể, còn khu vực tư nhân bị hạn chế, thị trường chưa được thừa nhận như một động lực phát triển.

Đến năm 1991, khi Liên Xô tan rã, cùng với đó là sự giải thể của Hội đồng Tương trợ Kinh tế và Hiệp ước Warszawa, Việt Nam bất ngờ đứng trước một khoảng trống lớn, buộc phải tự tìm con đường đổi mới và hội nhập để thoát khỏi vòng xoáy khủng hoảng.

Từ đầu thập niên 80, lãnh đạo đất nước dần nhận ra những hạn chế của thể chế kinh tế lúc bấy giờ. Chiến lược phát triển dựa vào cơ chế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu, bao cấp đã khiến nền kinh tế chỉ vận hành với hai thành phần quốc doanh và tập thể, trong khi khu vực tư nhân bị kìm hãm, thị trường chưa được thừa nhận.

Trong bối cảnh đó, những "xé rào" táo bạo đã xuất hiện: Từ khoán sản phẩm trong nông nghiệp, đến thử nghiệm kế hoạch 2, kế hoạch 3 tại các doanh nghiệp Nhà nước, hay các sáng kiến "mở cửa" từ một số địa phương tiên phong. Chính những bước đi thử nghiệm ấy, ban đầu chỉ mang tính tự phát, đã chứng minh hiệu quả rõ rệt và dần thuyết phục được cả những nhà lãnh đạo cao nhất.

"Từ đây, tư duy đổi mới được hun đúc, để rồi kết tinh thành bước ngoặt lịch sử về chủ trương đổi mới kinh tế tại Đại hội VI của Đảng năm 1986. Chúng ta chuyển cơ chế kinh tế từ kế hoạch hóa tập trung quan liêu bao cấp sang kinh tế thị trường, phát triển nền kinh tế nhiều thành phần. Cùng với đó là mở cửa nền kinh tế, đa dạng hóa quan hệ làm bạn với các nước khác nhau trên thế giới", bà nhớ về bước ngoặt lịch sử của đất nước.

Sau khi công cuộc Đổi mới bắt đầu, đạo luật đầu tiên được ban hành là Luật Đầu tư nước ngoài tại Việt Nam vào tháng 12/1987, chỉ một năm sau Đại hội VI. Theo bà Lan, cái hay của đạo luật đầu tiên này chính là sự táo bạo. Có những điều chúng ta đã dám chấp nhận, thậm chí vượt xa so với nhiều quốc gia khác.

Cụ thể, chúng ta chấp nhận cho nhà đầu tư nước ngoài đầu tư vào Việt Nam nắm tới 70%, thậm chí có những dự án cho phép 100% vốn nước ngoài. Đó là một quyết định vừa liều lĩnh vừa mạnh mẽ, nhưng chính sự liều lĩnh ấy đã mở ra cánh cửa đầu tiên để Việt Nam hội nhập. Và chỉ một năm sau khi ban hành Luật, Việt Nam đã khiến thế giới bất ngờ.

"Năm 1988, chúng ta không còn phải nhập gạo mà lần đầu tiên có thể xuất khẩu tới 1 triệu tấn gạo. Từ chỗ thiếu ăn trở thành quốc gia có gạo để bán ra thế giới, đây chính là một "kỳ tích qua một đêm" như báo chí nước ngoài gọi", bà Chi Lan kể lại.

Hồi ức về những ngày làm Luật Doanh nghiệp

Và phải đến những năm 1990-1991, Việt Nam mới có những luật riêng đầu tiên dành cho doanh nghiệp trong nước đó là Luật Công ty và Luật Doanh nghiệp tư nhân. Hai luật này chính thức thừa nhận doanh nghiệp tư nhân. Dù vậy, hai luật này còn gò bó doanh nghiệp làm gì cũng phải xin phép và thủ tục rườm rà, tốn kém.

Trong gần 10 năm thực hiện 2 luật doanh nghiệp thì chỉ có chưa đến 40.000 doanh nghiệp ra đời.

Để chuẩn bị cho Luật Doanh nghiệp mới, năm 1997 cố Thủ tướng Phan Văn Khải mời VCCI tham gia ban chỉ đạo và tổ soạn thảo luật. Đây là lần đầu tiên đại diện cộng đồng doanh nghiệp được Chính phủ mời tham gia soạn thảo luật.

Trong đó, bà Lan được cử tham gia ban chỉ đạo, ông Trần Hữu Huỳnh là Trưởng Ban pháp chế VCCI lúc bấy giờ tham gia tổ soạn thảo, cùng làm việc với Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM) do ông Lê Đăng Doanh là Viện trưởng kiêm phó ban chỉ đạo, ông Nguyễn Đình Cung là tổ trưởng tổ soạn thảo luật. Họ đã cùng nhau tổ chức một loạt hội thảo tham vấn ý kiến doanh nghiệp ở cả ba miền.

Việc tiếp xúc và lắng nghe các doanh nghiệp, với bà Lan, như một phần tất yếu của công việc và cuộc sống, thấy cái khó thì phải tìm cách tháo gỡ để giúp doanh nghiệp được phát triển.

Quá trình làm luật, các thành viên trong tổ soạn thảo hoặc các cơ quan khác rất vui khi được nghe doanh nghiệp chia sẻ vì đó là lần đầu họ được nghe những câu chuyện thực tế.

Năm 1999, Luật Doanh nghiệp chính thức thông qua, đã trao lại cho doanh nghiệp quyền tự do kinh doanh, thủ tục thuận lợi, giảm chi phí.

Luật này nổi bật với câu tuyên ngôn "doanh nghiệp được kinh doanh trong bất cứ lĩnh vực gì mà luật pháp không cấm", sau này được sửa nhiều lần để phù hợp hơn với yêu cầu hoạt động kinh doanh khi nền kinh tế phát triển và hội nhập.

"Khi đạo luật ra đời, nhiều doanh nghiệp thừa nhận rằng rất nhiều ý kiến, kiến nghị của họ đã được lắng nghe và tiếp thu. Đây không chỉ là Luật Doanh nghiệp, mà còn là luật do chính cộng đồng doanh nghiệp góp phần xây dựng, vì thế quá trình thực thi sau này trở nên thuận lợi và gần gũi hơn nhiều", bà Lan chia sẻ.

Chỉ một năm sau khi thi hành luật, đã có tới 20.000 doanh nghiệp mới xuất hiện; năm kế tiếp con số ấy còn tăng lên 25.000 doanh nghiệp, vượt xa tổng số doanh nghiệp được thành lập suốt cả chục năm trước dưới luật cũ.

Để doanh nghiệp Việt vươn mình mạnh mẽ

Đến năm 2005 tiếp tục đánh dấu một bước tiến quan trọng khi Việt Nam tiến hành sửa đổi đồng thời hai đạo luật: Luật Đầu tư và Luật Doanh nghiệp. Điểm mới mang tính đột phá là Luật Đầu tư được áp dụng chung cho cả doanh nghiệp trong nước lẫn doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, với cơ chế ưu đãi bình đẳng.

Cũng từ đây, mọi loại hình doanh nghiệp từ doanh nghiệp Nhà nước, doanh nghiệp FDI đến hợp tác xã đều bình đẳng trong việc đăng ký và hoạt động theo Luật Doanh nghiệp.

Từ dấu mốc ấy, khu vực kinh tế tư nhân Việt Nam mới thực sự được "cởi trói" và khai phá tiềm năng. Chính lứa doanh nghiệp lớn mạnh sau giai đoạn này đã trở thành những cái tên quen thuộc trong bảng xếp hạng VNR500. Đến nay, đã có hơn 300 doanh nghiệp tư nhân trong nước vươn lên mạnh mẽ.

Luật Doanh nghiệp 1999 đã thật sự tạo bước "mở khóa", khẳng định và hiện thực hóa quyền tự do mưu sinh, mưu cầu hạnh phúc, những quyền vốn đã được ghi nhận trong Hiến pháp. Đến hôm nay, tinh thần ấy tiếp tục được khơi dậy mạnh mẽ qua Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân.

Đặc biệt, bà Phạm Chi Lan cho biết bà rất ấn tượng với một nhận định trong bài phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm: "Thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn." Theo bà, tầm nhìn của Tổng Bí thư không chỉ dừng lại ở mục tiêu phát triển kinh tế, mà còn hướng đến một khát vọng toàn diện đó là xây dựng một xã hội văn minh từ lối sống, cách ứng xử, đến nền tảng văn hóa, giáo dục, y tế. Một kỷ nguyên phát triển mà đích đến cao nhất không chỉ là sự giàu có, mà còn là hạnh phúc và nhân văn.

Nói đến đây, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhấn mạnh khát vọng ấy đồng thời đặt lên vai chúng ta trách nhiệm phải vượt qua "điểm nghẽn của điểm nghẽn", để thể chế trở thành động lực phát triển, chứ không phải là rào cản.

Nguồn lực lớn nhất của Việt Nam không nằm ở tài nguyên, khoáng sản, vàng hay dầu mỏ…, mà chính là con người. Khi sức dân được giải phóng, khi doanh nghiệp được tiếp sức, thì khát vọng ấy sẽ không còn là lời hứa hẹn xa xôi, mà chắc chắn sẽ hóa thành hiện thực, đưa Việt Nam vươn mình mạnh mẽ trong kỷ nguyên mới.

Hoàng Bích - Thanh Loan